Klasik ekonomistlerden beri piyasa koordinasyonu ve piyasanın spontane işleyişi iktisat içerisinde başlıca ilgilenilen konu olmuştur. Fakat, Ronald Coase’nin 1937’de yayınlanan ufuk açıcı çalışması ekonomistlerin ihmal ettiği firma teorisi alanındaki eksikliğe dikkat çekmiştir. Coase’nin firma teorisinin temelinde işlem maliyeti konsepti yatar. Bu yazıda Coase’nin firmanın işlem maliyeti teorisini özetleyeceğim.
Piyasaya dayanan ekonomik sistem, merkezi bir otorite ve planlama olmaksızın kendi kendine işler. Piyasanın aksine planlı ekonomilerde, bütün ekonomik sistem birleşik bir plana uygun olarak merkezi bir otorite tarafından idare edilir. Bu, piyasada planlamanın olmadığı anlamına gelmez. Bireysel aktörler piyasa içerisinde öngörülerde bulunur ve alternatifler arasında seçim yapar. Fakat, kaynakların verimli bir şekilde tahsisi piyasa ekonomisinde fiyat mekanizması tarafından belirlenir. Ekonomik sistem fiyat mekanizması aracılığıyla koordine edilir.
Bununla birlikte, piyasa ekonomisinin bu tür bir tasviri eksiktir çünkü bir firma içerisindeki işleyiş daha çok merkezi planlamayı andırır. Örneğin, bir şirket çalışını bir departmandan diğerine geçtiğinde bunu kendisine emredildiği için yapar. D. H. Robertson, şirketleri “bilinçsiz iş birliği okyanusundaki bilinçli güç adacıklarına” benzetir. Bu noktada akla gelen soru şudur: fiyat mekanizması kaynakların tahsisi ve ekonomik sistemin koordinasyonu konusunda bu kadar iyiyse, neden firma gibi bir organizasyon var? Neden koordinasyon bir durumda fiyat mekanizmasıyla diğer durumda girişimci aracılığıyla yürütülür?
Firmalar kendi başına arzu edilir olsaydı fiyat mekanizmasının yerini alabilirdi. Örneğin, bazı insanlar başka birinin altında çalışmak isteseydi ya da bazı insanlar diğerlerini kontrol etmek isteseydi, firmalar doğal olarak ortaya çıkardı. Fakat, Ronald Coase’ye göre bunlar firmaların ortaya çıkışının asıl nedeni değildir.
Coase’ye göre firmaların ortaya çıkışının arkasındaki esas sebep fiyat mekanizmasını kullanmanın maliyetli oluşudur. Ekonomiyi organize ederken fiyat mekanizmasına dayanmanın maliyetlerinden biri “ilgili fiyatları keşfetmenin maliyetidir.” Başka bir maliyet her bir mübadele işlemi için ayrı bir sözleşmeyi müzakere etmenin ve anlaşmaya varmanın maliyetidir. Firmalar sözleşmeleri ortadan kaldırmadığı doğrudur fakat onları azaltır.
Fiyat mekanizmasının maliyetleri bunlarla sınırlı değildir. Firma belli bir mal ya da hizmetin tedariki için uzun vadeli sözleşme yapmak isteyebilir. Bunun sebebi uzun vadeli sözleşmenin maliyet açısından daha kârlı görünmesi ya da ilgili kişilerin risk tutumu olabilir. Bununla birlikte, ileriyi öngörmedeki zorluklar nedeniyle, malın ya da hizmetin tedariki için yapılan uzun vadeli bir sözleşme, satın alan kişiler için diğer taraftan yapması beklenen şeylerin ne olduğunu belirlemek açısından, daha az arzu edilir hale gelebilir. Tedarikçi için gelecekte ne şekilde hareket edeceği önem arz etmeyebilir ancak satın alan için aynı şey geçerli değildir. Bu yüzden bu tür bir durumda sağlanan hizmet genel şartlara bağlı olarak ifade edilecek ve detaylar daha ileri bir tarihe bırakılacaktır. Başka bir ifadeyle, tedarikçiden yapması beklenen şeylerin ne olduğu, sözleşmede ifade edilmek yerine, daha sonra satın alan kişi tarafından belirlenecektir. Coase’ye göre firmanın ortaya çıkışı da burada yatmaktadır: “Sözleşme sınırları içerisinde, kaynakların yönetimi bu yolla satıcıya bağlı hale geldiğinde, “firma” dediğim ilişkiye ulaşılabilir. Dolayısıyla bir firmanın çok kısa vadeli bir sözleşmenin tatmin edici olmadığı bu durumlarda ortaya çıkması olasıdır.” Bu tür bir durum en fazla işgücü hizmeti için geçerlidir.
Coase’nin yaklaşımı bir firmanın büyümesi ve küçülmesinin ne olduğuna bilimsel bir anlam verilmesine de olanak sağlar. Ekstra piyasa işlemleri girişimci tarafından organize edilirse bir firma büyür ve bu tür organizasyonları azaltırsa firma küçülür. Peki, bir firmanın büyüklüğünü tam olarak belirleyen faktörler nelerdir? Neden bütün üretim tek bir büyük firma tarafından yürütülmez?
İlk olarak piyasa işlemlerini firma içerisinde organize etmenin maliyeti, firma büyüdükçe, artabilir. İkincisi, firma büyüdükçe, piyasa işlemlerini organize etmekte girişimcinin kapasitesi yeterli gelmeyebilir. Girişimci, üretim araçlarını en iyi şekilde kullanmakta başarısız olabilir. Son olarak, büyük bir firma için üretim araçlarının tedarik fiyatı daha yüksek olabilir. Buradan çıkaracağımız genel sonuç şudur: “bir firma, ekstra bir piyasa işlemini firma içinde organize etmenin maliyeti aynı işlemi açık piyasada mübadele yoluyla yürütmenin ya da başka bir firmada organize etmenin maliyetine eşit olana dek genişleme eğilimindedir.”
Firmanın büyüklüğünü etkileyen diğer faktörler teknik ve teknolojik gelişmeler olabilir. Örneğin, idari alandaki bir gelişme firmanın boyutunu arttırmaya olanak sağlayabilir. Organize edilen piyasa işlemlerinin mekânsal dağılımı da maliyetleri etkiler. İletişim teknolojilerindeki bir gelişme piyasa işlemlerini mekânsal olarak organize etmenin maliyetini düşürerek firma büyümesini destekleyebilir.
Referanslar:
1-Coase, Ronald, 1937, The nature of the firm, Economica 4: 386-405.
Yazar: Hasan K. K.
Comments